WIJ ZIJN ONS BREIN
Een imposant en imponerend werk heb ik voor u, dat sinds het moment van verschijnen, september 2010, al toe aan de achttiende druk was. Ik heb het over het spraakmakende tevens geruchtmakende 480 bladzijden tellende wetenschappelijke boek dat ondanks het hersenbrekende thema heel gemakkelijk wegleest: Wij zijn ons brein van hersenonderzoeker Dick Swaab en van uitgeverij Contact met de intrigerende ondertitel ‘Van baarmoeder tot Alzheimer’. Ik wil met uw goedvinden de komende weken een verkennende tocht maken door dit baanbrekende opus magnum van o.a. de vroegere hoogleraar neurobiologie aan de Universiteit van Amsterdam. Bij onze eerste kennismaking geef ik u de titels van wat hoofdstukken, de lovende woorden voorin, een passage uit het Voorwoord en het motto van de Inleiding dat Swaab ontleende aan de Griekse arts Hippocrates, wiens naam u terugvindt in de alom bekende eed.
De eerste drie titels markeren het begin van de ondertitel: ‘Ontwikkeling, geboorte en ouderzorg’, ‘Het bedreigde foetale brein in de ‘veilige’ baarmoeder’ en ‘Seksuele differentiatie van de hersenen in de baarmoeder’. Twee opschriften duiden op het vervolg van de subtitel: ‘De ziekte van Alzheimer’ en ‘Dood’. Daartussen liggen intrigerende titels als ‘Agressie’, ‘Autisme’, ‘Moreel gedrag’, ‘Het geheugen’ en ‘Er is niet meer tussen hemel en aarde’. Totaal gaat het om 24 chapiters. Voorin Wij zijn ons brein staan dertien lovende reacties op de ‘Swaab’. Ik bespaar u de bronnen die lopen van o.a. NRC tot De Telegraaf: ‘Enorme vakkennis, klare taal, droog gevoel voor humor. Prikkelende mix van wetenschappelijke informatie, gevalsbeschrijvingen, persoonlijke observaties en maatschappelijke kwesties. Zeer leerzaam.’ / ‘Het standaardwerk over het brein, pocht de uitgever, en dat is niets te veel gezegd. Een bijzonder rijk en vakkundig geschreven boek.’ / ‘Hersenen zijn hot. Ook dit boek is er weer een om te kopen, te lezen en te bewaren. Voor leken én voor elke jonge student die in Swaabs voetsporen wil treden.’ / ‘Bomvol interessante informatie. Elk hoofdstuk is een boekje apart. Bovendien een aanrader voor alle collega’s, als update voor de nieuwste ontwikkelingen in het hersenonderzoek.’/ ‘Een leerzaam en vermakelijk boek over de hersenen.’ /Wij zijn ons brein opent ogen en voedt de geest.’ / ‘Een schatkamer van kennis en verhalen.’/ ‘Een soort encyclopedie van hoe onze hersenen werken. Encyclopedisch is de toon echter allerminst: Wij zijn ons breinleest als een sappige roman.’ / ‘Een erg mooie aanschaf voor de breingeïnteresseerde.’ / ‘Een van de kleurrijkste en origineelste hersenonderzoekers in Nederland. Swaabs hartstocht komt duidelijk naar voren in alle hoofdstukken.’ / ‘Of het nu gaat over verslaving, schizofrenie, agressie, dood of evolutie, niets wordt verteld zonder dat het je aan het denken zet.’ / ‘Een caleidoscopische tocht langs vele neuro-wetenswaardigheden, endocriene en neuropsychiatrische aandoeningen en markante personen , gelardeerd met fantastische anekdotes.’ / ‘Dick Swaab behoort tot de belangrijkste hersenonderzoekers van deze tijd en zijn boek Wij zijn ons brein is een pageturner geworden. Uitermate geschikt voor geïnteresseerde leken, aankomende jonge hersenonderzoekers en zeker ook voor collega’s die hun wetenschappelijke kennis op andere gebieden hebben opgebouwd. Genieten!
Dick Swaab zegt in zijn ‘Voorwoord’ o.a.: ‘In de afgelopen periode hebben mijn persoonlijke kleine antwoorden op en opvattingen over de grote hersenvragen daardoor een vorm gekregen, waarvan ik hier verslag doe. De meest gestelde vraag was of ik even uit kon leggen hoe de hersenen werken. Dit boek kan natuurlijk slechts een antwoord geven op enkele facetten van deze onmogelijke vraag. Het laat zien hoe onze hersenen zich differentiëren tot die van jongens en meisjes, wat er in een puberhoofd omgaat, hoe de hersenen het individu en de soort in stand houden, hoe we verouderen, dementeren, doodgaan, en hoe de hersenen geëvolueerd zijn, hoe het geheugen functioneert en hoe het moreel gedrag zich ontwikkelde. Maar het boek laat ook zien hoe het mis kan gaan. Er wordt niet alleen aandacht besteed aan stoornissen van bewustzijn, hersenschade door boksen, en hersenziekten zoals verslaving, autisme en schizofrenie, maar ook aan de nieuwste ontwikkelingen betreffende genezing en herstel. Ten slotte komt de relatie tussen de hersenen en religie, de ziel, de geest en de vrije wil ter sprake.
De ‘Inleiding’ gaat onder het kopje Wij zijn onze hersenen van start met een motto ontleend aan Hippocrates die leefde van 460 tot 370 v.Chr.: ‘Het dient algemeen bekend te zijn dat de bron van zowel ons plezier, onze vreugde, gelach en vermaak, als van onze smart, pijn, angst en tranen, geen andere is dan de hersenen. Het is in het bijzonder dit orgaan dat ons in staat stelt te denken, te zien en te horen en het lelijke van het schone, het kwade van het goede, het aangename van het onaangename te onderscheiden. Het zijn de hersenen ook waar zich de zetel bevindt van waanzin en krankzinnigheid, van angsten en verschrikkingen die ons bestormen, dikwijls ’s nachts, maar soms zelfs overdag; daar ligt de oorzaak van slapeloosheid en slaapwandelen, van gedachten die niet willen komen, van vergeten verplichtingen en van zonderlinge verschijnselen.’
Swaab gaat vervolgens verder met: ‘Alles wat we denken, doen en laten gebeurt door onze hersenen. De bouw van deze fantastische machine bepaalt onze mogelijkheden, onze beperkingen en ons karakter; wij zijn onze hersenen. Hersenonderzoek is niet meer alleen het zoeken naar de oorzaak van hersenziekten, maar ook een zoektocht naar de vraag waarom we zijn zoals we zijn, een zoektocht naar onszelf. De bouwstenen van onze hersenen zijn zenuwcellen of neuronen. De hersenen zijn anderhalve kilo zwaar, ze bevatten 100 miljard neuronen.’ Swaabs zienswijzen vormen geen gemeengoed. Zo las ik deze week n.a.v. het referaat ‘Pastoraat en psychiatrie – de grenzen’ van dr. A.C. Hagendijk in een kerkelijk blad: ‘Swaab is een materialist. Volgens hem zijn we een chemische fabriek. Hij pretendeert de hele waarheid te vertellen. De vrije wil is een illusie van ons brein. Het is de discussie tussen geloof en ongeloof. Swaab schetst een onchristelijk, atheïstisch mensbeeld.’
’s WERELDS GROOTSTE MYSTERIES
Maar liefst 352 bladzijden telt het kijk- en leesalbum en ik raak er niet in uitgekeken en uitgelezen. Zo oogstrelend en beeldend zijn de illustraties, zo verhelderend en verdiepend zijn de teksten. Ik heb het over 's Werelds grootste mysteries van dr. Peter Göbel en zijn collega-schrijvers en van uitgeverij Reader’s Digest met de ondertitel ‘De grootste raadselen uit geschiedenis, wetenschap en natuur’. Het wondermooie boeiende werk geeft gul en graag wat het belooft.
De redactie zegt het zo. Van het door legenden omweven Atlantis tot de ware identiteit van Jack the Ripper, van de geheimen van de Egyptische piramiden tot de Bermudadriehoek, van de bijna- doodervaringen tot de oerknal: onze wereld zit nog vol met raadsels en vraagstukken die om een oplossing vragen. Dit boek vertelt u in spannende artikelen over ’s werelds grootste mysteries – en gaat nog verder, want voor veel zaken zijn er weliswaar al wel gedeeltelijke verklaringen en achtergronden, maar kent niemand tot nu toe de ultieme waarheid: waarom is het ooit zo machtige Mayavolk plotseling verdwenen, hoe zit dat nu eigenlijk met de Rozenkruisers, en waardoor zijn tweelingen zo nauw met elkaar verbonden? Van het begin der tijden tot de geheimste plekken in de wereld – laat u meevoeren op een ongelooflijke reis!
Verdeeld over vijftien chapiters biedt ’s Werelds grootste mysteries een grandioos panaroma op een scala aan fenomenen. Om u de verstrekkendheid van dit unieke en ultieme werk te illustreren geef ik u de titels van de hoofdstukken. Daar zijn: In de diepten van het heelal, Tekens, woorden,schriftvormen, Geheimzinnige patronen, raadselachtige structuren, Oeroude legenden van de mensheid, Mystieke plaatsen – fantastische bouwkunst, Blik op de raadselen van het verleden, Rampzalige gebeurtenissen – open vragen, Expedities naar onbekende verleden, Fenomenen uit de planten- en dierenwereld, Raadselachtige gemeenschappen en organisaties, Door geheimzinnigheid omgeven personen, Raadselachtige sterfgevallen, Geheimen van het menselijk bestaan, Geheimzinnige grenservaringen, De eeuwige reis – de cultus rondom de dood. Aan u de uitdaging om te traceren welke met raadselen omgeven items door Göbel en de zijnen klip en klaar ontvouwd worden. Op transparante en toegankelijke wijze geven zij in woord en beeld antwoord op de meest intrigerende vragen.
Dit zeer aansprekende werk roept erom geciteerd te worden. Ik ga voor ‘Sodom en Gomorra: raadselachtige ondergangsverhalen’. ‘Aan het feit dat zich zulke catastrofes kunnen voordoen zal niemand twijfelen,want er zijn voorbeelden over de oudste en jongste tijden: Pompeji werd bij de uitbarsting van de Vesuvius door lavastromen verzwolgen, Bam in Iran en Port-au-Prince op Haïti werden door aardschokken met de grond gelijkgemaakt, Hiroshima en Nagasaki gingen in een atoominferno ten onder. Omdat zulke rampen zo veel leed veroorzaken, worden ze in religieuze mythen geduid als straf van de goden voor het zondige en hoogmoedige leven van de inwoners. Ook bij de ondergang van de steden Sodom en Gomorra in het Nabije Oosten gaat de Bijbel uit van een straf van God: ‘Toen deed de Heere zwavel en vuur over Sodom en Gomorra regenen, van den Heere uit den hemel’ (Genesis 19:24) en ‘Ziet, dit was de ongerechtigheid uwer zuster Sodom’ (Ezechiël 16:49). Ook in de Koran wordt het einde van beide steden aangehaald: ‘Wij zullen gewis een straf van de hemel op de bewoners dezer stad nederzenden, wegens hun overtredingen’ (Soera 29:34).
Zoektocht naar feiten In de drie grote geloofsgemeenschappen die in het Nabije Oosten hun wortels hebben, wordt de ondergang van de twee steden gezien als archetypisch voorbeeld van een door God gezonden straf, kritische wetenschappers nemen tegenwoordig geen genoegen meer met een dergelijke uitleg. Ze willen feiten, zoeken plaats, tijd en mogelijke oorzaak van de legendarische catastrofe. Daarbij stuiten ze echter vaak op de grenzen van hun kunnen. De plaats schijnt tegenwoordig wel bekend te zijn: Sodom en Gomorra lagen kennelijk op de zuidoostelijke oever van de Dode Zee of daar in de buurt, misschien bij de huidige plaatsen Bad edh-Dhra (Sodom) en Numeira (Gomorra). Daar wijst een 1 meter dikke puinlaag in ieder geval op een enorme brand.
Vuur of water? Interessanter dan het waar is echter het waardoor. Bij de zoektocht naar de oorzaak van een catastrofe is het van fundamenteel belang vast te houden aan de feiten, zoals archeologische en logische aanwijzingen, maar ook aan geschreven bronnen. Deze beschrijven een vuurstorm rond Sodom en Gomorra, waarbij vuur en zwavel uit de hemel zijn gevallen. Sodom betekent inderdaad ‘brandend’, maar Gomorra ‘overspoeld’. Hoe konden aan de Dode Zee zulke tegenstrijdige elementen als water en vuur tegelijk een rol spelen? Meerdere theorieën hebben die lastige vraag proberen te beantwoorden, waarvan sommige zich zelfs beroepen op buitenaardse krachten. De inslag van een bijzonder hemellichaam, een asteroïde, lijkt nog behoorlijk plausibel; een atoomaanval van buitenaardse bezoekers, zoals onder anderen geopperd door de Zwitserse schrijver Erich von Däniken, daarentegen niet.
Diepe slenken De geologische omstandigheden, met name de ligging van de Dode Zee in de Jordaanslenk, pleiten eerder voor een aardse oorzaak. Aan de randen van geologische slenken komen veel aardbevingen voor. Op de bodem van dergelijke slenken zetten zich vaak sedimenten af die koolwaterstoffen bevatten. Uit die sedimenten komt het licht brandbare methaan vrij, dat in het meer oplost en opstijgt naar het wateroppervlak waar het in de atmosfeer vervluchtigt. Is zo’n meer echter heel diep en zout, zoals de Dode Zee, dan belemmert de druk van de waterkolom de langzame, ongevaarlijke gasdoorlaat. Er vormen zich methaangasbellen in de onderste waterlagen. Ontstaat er vervolgens een aardverschuiving, dan wordt de stabiele laagstructuur door elkaar geschud. Het methaan ontsnapt in grote hoeveelheden en kan bijvoorbeeld tot ontploffing komen door vuurtjes op de oever van het meer. Het regent dan vuur en zwavel uit de hemel. En op de aardverschuiving volgt ook nog een tsunami die de oevers onder water zet. Zo te zien hebben de oude namen Sodom en Gomorra dus wel degelijk bestaansrecht.
